i rista

Adverb (tid)

Ein ven konstruksjon som tyder "i stad", "nettopp", "akkurat", altså det har med tid å gjera.

Eksempel:
"- Ha ru sett'n Baor? - Ja, 'n kom i rista!"

kreksa

Substantiv (f.)

Ordet brukast om ein stygg buskvekst som ikkje ser ut, t. d. eit juletre som er angripen av sjukdom eller tilsvarande.
Det kan gjerne brukast om folk òg.

Eksempel:
"Detta ekje ei rosebusk, de e' ei føbanna kreksa!"

laott

Substantiv (f.)

Ikkje så hakkande vanskeleg dette. Ein kjenner jo ordet "låt" som ofte vert nytta av dei som tykkjer det er tøffare enn å bruka ordet "song". I Sogn heiter det derimot "laott".

Eksempel:
"Kan du spela ei laott pao 'na gittari?"

å skåfta

Verb

Dette tyder 'å skulka' eller 'å hoppa over', altså å late vere å gjera noko som ein burde eller skulle.

Eksempel:
"Haru skåfta skuln no att? Ikkje rart du e so inkjevetta."

å møast

Verb

Ordet "møye" (tyder 'strev') finn ein faktisk i nynorsk-ordbøkene, og er ikkje så radt sjeldan å møte på. Verbet har eg personleg ikkje høyrd andre plassar enn i Sogn, men det er vel neppe noko ein finn utelukkande her. Uansett, det er ikkje eit sjeldant uttrykk.

"Å møast" tyder 'å slite, streve, plagast' med noko. Noko som er ei møa (eller møye, som det står i boken).

Eksempel:
"Uff, no ha e møyddest i haila dag me datamaskini"

skreddl

Substantiv

Tyder 'slag', og er eit ord som ein ofte høyrer på lokale festar.
Det finst jamvel eit verb òg: å skreddla. Dette tyder sjølvsagt å slå, men om eg ikkje tek heilt feil fell det saman med eit anna verb som tyder 'å skrella', som i å skrella poteter.

Eksempel:
"E' berre sto der og hang, åsso fekk e' me ait skreddl øve kjeftn so tennedn spruta" (subst.)
"Viss du ikkje helde kjeftn no snart, so skreddle re'" (verb)

søg

Substantiv

Tyder 'larm', 'bråk' eller 'støy'. Det er med andre ord ein lyd eller fleire lydar som er så høge at ein vert forstyrra.

Eksempel:
"Fa'n fø' ain søg de e' tao ressa ongadn, altso!"

å fatna

Verb

Tyder 'å ta fyr'.
Om vinteren er det eit svare strev å få det til å fatna i omnen, om våren er det derimot lett for at det fatnar i det turre graset. Det er dei som har opplevd det òg.

Eksempel:
"Reis sta ette ei bøtta me vattn, no fatna re i grasdungen!"

setlabok

Substantiv

setlabok - setlaboki - setlabøke - setlabøkedn

Ein finn nok dette ordet i ei nynorskordbok om ein berre tek seg møa med å leita det opp.
Det tyder sjølvsagt 'lommebok'.
Ein kan saktens spørje seg kvifor ordet ser sett saman av ordet for 'seddel', kanskje det er meir sedlar enn myntar i omløp i Indre Sogn.

Eksempel:
"E brøkte so mykje paing i helgen atte re fatna i setlaboken"

Namn

Mange namn får ein eigen, lokal variant. Dette er ikkje noko ukjend fenomen andre plassar, men like fullt interessant. Dette gjeld sjølvsagt fornamn. Kva stadnamn gjeld, er det mykje interessant å finna der òg: kasusbruken vert ofte ein fast del av dette (pao Ljøsno) og den muntlege formen er ofte stor skilnad mellom det fastsette, offisielle namnet og det ein brukar til dagleg.

Her er nokre døme på fornamn slik ein kjenner dei frå Lærdal:

Håkon -> Haoko
Kristoffer -> Krestafår
Anders -> Andrøs
Petter -> Pitter
Bård -> Baor

Eg veit det er MANGE andre slike lokale versionar av namn, men det er berre desse eg har notert meg så langt. Forslag?

å nåjta se'

Verb

Dette refleksive verbet har tydinga 'å benytta seg av ein sjanse", altså å utnytta mogelegheita når ein kan. Det høyrer nok mest til dei eldre generasjonane.

Eksempel:
"Du faor nåjta re no so far din e' vekke"

tvåga

Substantiv

Bøygjest slik: ei tvåga - tvåga - fleire tvåge - tvågedn

Ordet er framleis svært utbreidd. Det tyder 'klut'.

Eksempel:
"E' kan ikkje vaska gålve frutta gålvtvåga!"

i aovelta

Adverb

Når noko har kome i aovelta, vil det seie at noko har velta eller er [fallen, ramla] overende.

Eksempel:
"Traktor'n hass Jens ligge i aovelta pao marken."

å begja (har begd)

Verb

Dette er eit interessant verb, og eg har nokre teoriar rundt det som eg på ingen måte har funne haldepunkt for, men så har eg ikkje leita heller.
Verbet tyder 'å møta', i tydinga møta dyr under jaging. Dei som ikkje har erfaring med jaging av dyr kjenner nok ikkje denne tydinga: å møta dyra når ein jagar, tyder å stoppa dei og hindra dei i å snu og springa tilbake att der dei kom frå. Det er som regel tilstrekkjeleg å gaula litt og laga litt søg, så kjem dei på betre tankar og spring der det er meininga dei skal springe.

Å begja og å møta er altså to verb som tyder det same. Eg mistenkjer personleg at begja er eit eldre ord, medan møta er teken i bruk seinare, kanhenda på grunn av drengar frå andre stader som ikkje har kjennskap til ordet begja. Ordet møta verkar jo som eit logisk ord å bruka, ein kjem jo dyra i møte når dei vender; begja er, såvidt eg veit, ikkje eit ord som ein finn i andre samanhengar.

Om nokon føler for å motbevisa meg er det berre å slå til.

Eksempel:
"Seuedn hass Jan ha bråte se jåno jeringi. No lyt'n ut og begja!"

trast

Adverb

Tyder 'straks', 'snart', 'om litt'. Det er altså eit tidsadverb, for å få sagt det.

Eksempel:
"Berre start traktoren, e' kjemme trast"

grøtele

Adjektiv

Tyder 'trist', 'leit'. Er mest å finna som predikativ (altså saman med verb av typen bli, verte, vere).

Eksempel:
"Reigna de' no att? Nei, høyrd so grøtele!"

endebeint

Adverb/adjektiv (?)

Eit ikkje uvanleg ord å støta på i dag. Det tyder 'enkelt' eller 'greitt'.
Korvidt det er adjektiv er eg ikkje bombesikker på, ein finn det ofte som predikativ i setninga så då må det vel kunne klassifiserast som adjektiv.

Eksempel:
"De' ekje so endebeint å vøla sleke moderne bila."
"Han hakje re so endebeint, stakkar."

gjel

Substantiv

Ordet tyder eit stup eller ei fjellkløft, av den sorten ein finn mykje av oppetter fjellsidene i indre Sogn. Det er nok i bruk mange andre stader òg.

Eksempel:
"Passa pao so ru ikkje ramla ne' gjele og slaor de' spent ihel."

hålkabrok

Substantiv

Det dreier seg sjølvsagt om ei spesiell type brok (bukse for dei som skammeleg nok ikkje er heilt med), nemleg ei bukse som går ned til kneet. Altså ei kortbukse eller ein nikkers.
Hålkabrok er framleis, om enn i meir moderne versionar, eit populært plagg; sjølve ordet er derimot sjeldan.

Eksempel:
"Nei, du kan'kje reisa te kjørkjes i hålkabrok."

å budla

Verb

Dette verbet er i full vigør den dag i dag, noko som kan tyda på at ein framleis budlar i monn i Lærdal (og Indre sogn generelt).
Verbet tyder, som alle veit, 'å søle'.

Det vert dessutan brukt i det faste uttrykket "å budla og regna", altså når det regnar i lange periodar som verkar å aldri ta slutt.

Eksempel:
"Tru'ru fa'n ikkje e' ha budla pao broki mi no att?!"
"De' ha' budla å raigna i haile dag."

jakkladn

Substantiv (ub.fl.)

Eg har vald å bruke den ubestemte fleirtalsforma, sidan det er den eg er tryggast på. Når me snakkar om jakkladn, er det 'jekslane' det gjeld.
Det er vanskeleg for meg å seie korleis det bøygest i dei ulike formene, for det er sjeldan ein høyrer ordet lenger: det vanlegaste er å snakka om 'jekslane', noko tilflytte tannlegar muligens skal ha skulda for. Eg prøver å bøygja det so loll:

ein jakedl - jakedln - jakkla - jakkladn

Mulig at eg bommar grovt, men epostadressa står på venstresida så det er berre å korrigera.

Eksempel:
"Hu'n, e' ha' so ilt i jakkladn. E' låta sta aot smeen."

jeleink

Substantiv

Med jeleinken meinar man området midt under foten, mellom hælen og tærne (ja, det skrivast slik på nynorsk). Det er altså fotsålen.

Eksempel:
"Nai, e' orka'kje upp i fjeddlo, e' ha' so ilt i jeleinken"

å spanta

Verb

Tyder 'å spandera'.
Eg misteinkjer at ordet er av nyare dato. Eg misteinkjer vidare at det ikkje nødvendigvis kjem frå Lærdal: det har noko Årdal-aktig over seg. Dette er berre kva eg teinkjer, om nokon har skappleg info kan dei maila meg.

Eksempel:
"Kom her, e' spanta ei flaska vørterøl pao 're."

å kveikja

Verb

Dette ordet kling valdsamt bra i mine øyre. Det tyder 'å tenna på', alså som i å tenna på eit stearinlys eller eit hus eller noko som skal brenna.

Eksempel:
"No faor du kveikja ljose no, rao. E' sekje ain grann."

ambå

Substantiv

Tyder opphaveleg 'reidskap', men vert mest brukt i tydinga 'bestikk'.

Eksempel:
"Ete'ru me fingradn? Ha'kjeru lerd å brøka ambå?"

inkjevetta

Adjektiv

Noko, eller helst nokon, som er inkjevetta, er noko(n) som er 'tankelaus', 'vetlaus', eller regelrett 'uintelligent', 'dum'.
Det er eit ord ein ikkje høyrer så mykje til lenger.
Ordet er synonymt med damlaus (skulle eg meine), og er i slektskap med ordet litevetta. Det siste må vel kunne tolkast som ei meir moderat form.

Eksempel:
"Ha'n prøft å køyra øve elvi me traktor'n? Han e' no bra inkjevetta!"

jåt, drug

Adjektiv

To ord som eg vel å gje same definisjonen, sidan eg personleg ikkje kan sjå noko skilnad i tydinga. Det er berre å retta på meg om det skulle vera på sin plass.

Presten Rodtwidt definerte i 1811 ordet jåt (som han stava "liaat") som "fæl, styg". Det skulle nok gjelda for drug òg. Eg legg dessutan til meir moderne definisjonar, som 'sjovel' og 'overdriven'.

Eksempel:
"Saog du 'na filmen pao fjednsyne i jaor? Den va' drug!"
"Ho e' so jåt naor ho kjeme i 'na fela dåsi si."


Retting!
Eg har i seinare tid diskutert dette med andre og eg må retta på definisjonane:
med ordet jåt er det snakk om 'fæl', 'stygg' fyst og fremst i samanheng med utsjånad, men ikkje berre;
ordet drug er ein lokal version av ordet 'drøy', noko som er drugt er altså 'overdrive', meir enn normalt.

Desse orda kan stort sett ikkje bytast med kvarandre utan at eit utsagn endrar meining.

frutta

Preposisjon

No var det på høg tid med ein preposisjon, det har mest vore verb og substantiv her so langt. For ordens skuld: ein preposisjon er ord som "på", "i", "ved", "utanfor" og så bortetter.

Frutta er eit hederleg sogneuttrykk som tyder 'utan' eller 'forutan', altså det motsatte av "med", om ein skal ha det inn med teskjei. Det kan høyrast både titt og ofte i bygdi, somme tider alarmerande ofte.

Eksempel:
"Nei, e' hakje telefonnommere', du faor klara de' frutta. Frutta! Eh.. FORUTEN!"
"Du faor brøka sykkedl, e' e' frutta bil."

bidne

Substantiv

Vart definert av presten Rodtwidt i 1811 som "alle Slags Kar i Huusholdningen" .
Ordet kan høyrast stadig vekk og er eit fenomenalt uttrykk for 'servise', men det verkar å vere på sterk tilbakegong.

Eksempel:
"No faor'u leiggja bidni pao bore', kjåtkakedn e' ferdige"

hankaslaus

Adjektiv

Noko som er hankaslaust er noko som er tankelaust eller gale, altså noko som ikkje heng på greip. Det er mykje brukt, men eg veit lite om det ellers.

Eksempel:
"Han drakk nåkke so hankaslaust i helgi."
"Ha'n fylt diesel pao ain bil me' bensinmotor? Nei nåkke so hankaslaust!"

loll / so loll / alikaloll

Adverb skulle eg meine

Dette er eit ord ein høyrer så ofte at det er ei glede. Det er eit anna ord for 'likevel' eller 'allikevel', alt etter kva ein føler for. Tydina er den same. (Al)likevel kjem frå mellomtysk 'allike wol', ordrett "alt like vel". Kvar ordet loll og dei andre variantane kjem frå må gudane veta.

Eksempel:
"Han sa 'n ikkje skulde reisa pao Oyrn, men so reist'n alikaloll."
"Eru der, loll veitt?" (Eg kan ikkje heilt gjere greie for dette her...)

å pretta

Verb

Dette er eit ord eg berre har kome ut for èi gong, og det var i ei språkspalte på NRK Sogn og Fjordane: der kunne Erling Arvid Hovland, mellom anna kjend som Elle, fortelje om verbet å pretta, som vart mykje brukt i bygdi tidlegare. Det har måtte vika plassen for det meir moderne verbet å kødda. Det tyder altså 'å gjera ap' eller 'å tulla' med nokon.
Elle kunne diverre ikkje gje eit eksempel på verbet i ei setning, men det skal eg saktens greia sjølv.

Eksempel:
"Ha' dikka dreve å pretta me vetlegutn? Han ligge unde tråppi å grete!"

aksl / eksl (?)

Substantiv

Ordet tyder 'skulder'.
Her må eg vedgå at eg er usikker på bøygingsformene: eg kan ikkje hugse å ha høyrd ubestemt eintalsform verte brukt, men det har vel med å gjere at ein sjeldan snakkar om ei eller anna ubestemt skulder slik. Det er helst ei bestemt skulder, eller eksl som eg trur det heiter, som er i fokus. Ofte har ber ein noko oppå den eller har ilt i den.

Bøyginga går altså slik: ei aksl/eksl (?), åksli, eksle, eksledn.

Eksempel:
"E' kan'kje ut å heingja upp kle, e' ha' so ilt i 'na åksli du veit."

jordeple

Substantiv

Ordet tyder 'potet', verre er det ikkje. Av ein eller annan grunn verkar det som om jordeple er i ferd med å gå ut av bruk, til fordel for pote.
Jordeple er slett ikkje eksklusivt for Lærdal, det brukast nok også utanfor fylket, men i kva grad skal eg ikkje uttale meg om. Uttrykket er uansett ei direkte oversetjing av tilsvarande ord i mange andre språk, som t.d. fransk (pomme de terre).

Eksempel:
"Hent faun! No ska' jordepli takast!"

gåv

Substantiv

Ordet tyder hovudsakleg 'sky av støv', og det kan òg brukast om snø. Ei gåv oppstår når det er turt på bakken og vinden på eitt eller anna vis får tak i det lette sandstøvet og lagar ei sky som bles avstad. Denne er ikkje god å havne i. Då er det betre med ei gåv av snø (som stort sett oppstår når snøen er tilårskomen og "turr"), men det beste er å gå klar av slikt i det heile. Ein ser ei gåv som regel når ein bil køyrer over den turre sanden og denne kvirvlar opp. Dei største gåvene finn ein i andre verdsdelar, der ørkenstormar er utbreidde.

Eksempel:
"No er'e jaggu turt, kara. Gåvi staor ette traktor'n naor e' køyre."

tev / snek

Substantiv

Ei lite tiltalande lukt eller odør. Ifylgje mine antenner har snek ein meir negativ konnotasjon, medan tev er nærare nøytralt. Båe er likevel negativt lada ord (stort sett), ein blome kan ikkje avgje ein tev eller ein snek.

Eksempel:
"Fa'n før ein tev / snek, de' mao vera nokken so køyre møk..."

haop

Substantiv

Dette er ein reidskap beståande av ein slags pose av garn, festa på ei stong, som ein nyttar for å få ein fisk som ein har teke med stang, i tryggleik opp på land, utan at denne slit seg laus på grunna. Eit anna ord for denne reidskapen er 'håv'.

Eksempel:
"E' ha fingø fisk! Henta 'na haopi so e' faor'n pao land!"

damlaus

Adjektiv

Betyr heilt enkelt 'dum', 'uintelligent'.

Eksempel:
"Han e' so agaslaust damlaus!"


Substantiv

Eit substantiv av adjektivet eksisterer jamvel: damløyse
Det betyr sjølvsagt 'dumskap', 'det å vera uintelligent'

handrea

Substantiv

Tyder enkelt og greitt 'gelender', altså ein kant som ein held seg fast i når ein går opp og ned trappa.
Det tilsvarande engelske ordet er 'hand rail', tenk litt på det.

Eksempel:
"E' tor'ikkje gao upp 'na tråppi pao detta hålkeføre frutta handrea"

agaslaust

Adverb

Tyder 'svært mykje', 'valdsamt'
Vert ofte brukt for å omtala vêrforhold.

Eksempel:
"De' blese nåkke so agaslaust!"


Adjektiv

Kan jamvel nyttast som adjektiv, men sjeldnare.

Eksempel:
"Før ein agaslaus vind!"